آشنایی با انواع سیاه مشق

سیــاه مشق به عنوان یکی از قالب های خوشـنـویسی از دیر باز مورد توجه مشاقان بوده که از دوره قاجار با ظهور بزرگانی همچون میرحسین خوشنویس باشی، میرزا کاظم تهرانی و میرزا غلامرضا اصفهانی تشخص یافته است.
این بخش به موضوع انواع سیاه مشق و مضمون های آن اختصاص دارد.

در بررسی های انجام شده در مورد سیاه مشق و انواع آن به مواردی رسیدیم که ما را بر آن داشت تا تقسیماتی در این زمینه انجام دهیم که ضمن اشاره به آن به تفسیر یکایکشان می پردازیم.

1- سیاه مشق های تمرینی :

 

این گونه سیاه مشقها که از دوره های مختلف به جا مانده و تا به امروز در بین خوشنویسان رواج دارد، هدفهایی جز تمرین و تکرار هندسه حروف و کلمات را در بر نداشته که در پایان منجر به سیاه شدن کاغذ شده اند. در زمان های قدیم به علت کمبود کاغذ این شیوه تمرینی رواج بیشتر داشته و بعضا آنقدر در صفحه نوشته می آمد که دیگر نقطه ای سفید باقی نمی ماند. مواردی هم بوده است که یک صفحه کاغذ بعـد از چند بار نوشتن، شسته می شده و باز سیاه مشقی تازه روی آن نوشته شده است که تماما به هدف تمرین و تکرار و رسیدن به یک الگوی کامل تر در هندسه حروف و کلمات بوده است.

2- سیاه مشق های بی مضمون :

 هنگامی که خوشنویس ، مطلب خاص و معنا داری را در سیاه مشق خود ننویسد و تنها به رعایت اصول خوشنویسی و زیبا شناسی و تکرار حروف و کلمات بپردازد.

3- سیاه مشق های با مضمون :

در آثار استادان سیاه مشق هایی پیدا شده است که مضمونی خاص را خوشنویس دنبال کرده است اما هدفی در ترکیب بندی کل اثر نداشته است. به مواردی نیز بر می خوریم که یک دوبیتی کامل را در صفحه تمرین کرده که بعـدها بتواند چلیپای آن را اجرا کند و این صفحه سیاه مشق نوعی اتود زدن بر ترکیب آن چلیپای موردنظر بوده است.

                              

                             

4- سیاه مشق های نامنظم :

  در سیاه مشق هایی نیز که از قدما به یادگار مانده است به مواردی بر می خوریم که نظم و انضباط خاصی در ترکیب بندی رعایت نشده است و کلمات با شکل های متفاوت چنان در ترکیب بندی به هم ریخته اند که هندسه خیلی از کلمات محو به هم ریختگی و نا هماهنگی اثر شده اند و اصلا توجهی به شکل و زیبا یی کلمات نشده است و جایگاه و ارزش هر کلمه در صفحه شناخته شده نیست. هر چند این نامنظمی در پایان نوعی نظم نسبی را در اثر باقی گذاشته است.

5 – سیاه مشق های منظم :

  در این گونه سیاه مشق ها خوشنویس همان روحیه آرام و منضبط خود را در اثر نمایان کرده و نظم در کل اثر حاکم بوده و هیچ کلمه ای بی ربط کلمه دیگری را قطع و وصل نکرده است. در این گونه آثار هنرمند از تکرار بی رویه نیز خودداری کرده است.

 

6 - سیاه مشق های خلوت :

 

روح آرام وفضای دور از هیاهو باعث شده تا از استادان بزرگ، سیاه مشق هایی با خلوت تمام  و بدون تراکم بیش از حد را شاهد باشیم. بعضا چنان به خلوت کار توجه شده است که هیچ حرفی در صفحه بیش از اندازه از حرف دیگری فاصله یا نزدیک نشده است. به فضاهای خالی بین عناصر توجه کامل شده است و در هر جای تابلو و تنفس راحتی را می توان در بین حروف و کلمات شاهد بود.

                                   

 

7 - سیاه مشق های جلوت :

 

جلوت یا شلوغی همیشه حالتی بغرنج را در روح آدمی تداعی کرده است. آثاری که از این شلوغی در ترکیب بندی برخوردار بوده اند کمتر مقبول نظر علاقمندان بوده است و مخاطب ارتباط با اثر را زود از دست می دهد.

                              

 

8- سیاه مشق های مکرر و مورب

 

بیشترین آثار به یاد مانده از استادان بزرگ قرن های مختلف از این نوع بوده است که فلسفه خاص خود را داراست در جایی این فرم را برگرفته از فرم چلیپا دانسته اند و گفته اند که هر چلیپایی که در هنگام نوشتن خراب می شده است. سیاه مشقی در همان جهات سطرهای چلیپا می نوشتند. این به دلیل نهایت استفاده از صفحه بوده است. کم کم این روش در سیاه مشق نویسی مرسوم شد. البته به لحاظ بصری وقتی کادری داریم که شامل 2 خط افقی و عمودی است و قرار است درون آن سیاه مشقی بنویسیم بهترین حالت مورب است که خطوط دیگر را ( افقی – عمودی ) قطع کند باعث جریان هنری بیشتری در صفحه شود.

          

9 – سیاه مشق های افـقی

 

این گونه سیاه مشقها که بیشتر در دوره قاجاریه مرسوم بوده و تا زمان عمادالکتاب نیز به آن توجه خاص می شده است. یک صفحه را در افق می گرفتند و حروف و کلمات را تکرار می کردند. البته در این تکرار فقط بعضی از حروف چند بار تکرار و بقیه در کنار آنها کرسی چینی می شدند. مانند اینکه خوشنویس سطری را می نویسد که چند کلمه ای در آن تکرار شده است. فاصله بین سطرها نیز همانند سطرنویسی رعایت می شده و در بعضی از آثار گاهی هم در قسمت دیگر صفحه مکرر و مورب نوشته می شده است.

 

10- سیاه مشق های چند وجهی

 

 

در میان آثار به جای مانده به سیاه مشقهایی برمی خوریم که خوشنویس در جهات مختلف کاغذ شروع به نوشتن کرده است که هر جهت یک ترکیب بندی مجزا پیدا کرده که در پایان می توان آن قسمت را یک قطعه سیاه مشق مجزا به حساب آورد و در صفحه ای دیگر قطاعی کرد.

 

11- سیاه مشق های چنددانـگی

 

 در سیاه مشق هایی نیز شاهد آن هستیم که یک صفحه با چند دانگ مختلف ( ریز – درشت ) ترکیب بندی شده است که این تنوع نیز در اثر باعث ایجاد زیبایی همراه با تنوع پذیری شده است که کل اثر دارای عمق یا پرستکتیو نیز شده است.

 

 

12- سیاه مشق های بدون تکرار

 

 در بین آثار استادان دوره های مختلف شاهد آن هستیم که قطعه ای سیاه مشق بدون اینکه حروف و کلمات تکرار شوند همدیگر را قطع کرده و در کل یک اثر زیبا را آفریده اند. در اینگونه آثار خوشنویس به جهت این که حرف و یا کلمه ای را که نوشته است حفظ کند و پوششی روی آن نیاورد از تکرار حروف و کلمات خودداری کرده است.

  

13- سیاه مشق های قطعه گونه

 

در میان سیاه مشق های مختلف دیده می شود که به ترکیب بندی یک سیاه مشق آنقدر توجه شده است که اگر یک یا دو کلمه را برداریم شاهد یک قطعه کامل می شویم. در اینگونه موارد خوشنویس حتی برای قرار دادن یک نقطه در سیاه مشق دقت نظر خاص داشته است.

  

14- قطعات سیاه مشق گونه

  

در میان آثار بزرگان خط به قطعاتی بر می خوریم که از ترکیب بندی کلی آنها پی به یک اثر سیاه مشق می بریم. اما کلمات فواصل بین خود را رعایت کرده و هیچ کدام در هم فرو نرفته و همدیگر را قطع و وصل نکرده اند. فضای تصویرگونه آن بسیار به یک قطعه سیاه مشق نزدیک شده است که می توان آنرا جزء موارد قطعه سیاه مشق گونه به حساب آورد.

 

15 - سیاه مشق های اتفاقی

 

  سیاه مشقی که خوشنویس در نوشتن و منظور خاصی در نظر ندارد و در پایان ترکیب کلی اثر اتفاقی شکل می گیرد. این ترکیب بندی در موارد دیگر کمتر اتفاق می افتد و هیچگاه هنرمند به کل اثر فکر نکرده است و بیشتر به جزییات اثر پرداخته که ممکن است در همچون مواردی کار به لحاظ زیبایی کم نظیر شود و در مواردی نیز از حیث زیبایی قابل ارزشگذاری نباشد.

16 - سیاه مشق های عـمدی

 موارد زیادی باعث می شود که یک اثر تمام عیار در قالب سیاه مشق شکل بپذیرد. آثار قدما را که در مقایسه همدیگر بیاوریم به این نتیجه می رسیم که همه ذوقی یکسان و درکی برابر نداشته اند. اثر میرزا غلامرضا اصفهانی خبر از ضمیر او می دهد وی را چنان معرفی می کند که صفحه خط – قلم  - مرکب و همه را می شناخته و روح بلند او – وی را در یک سطر ساده نگه نداشته و درونیاتش را در یک صفحه به شکل سیاه مشق کم نظیر جلوه گر کرده است. طبعا اینگونه آثار به عمد صورت گرفته و با مواردی اتفاقی که موجود است قابل قیاس نیست. در اینگونه سیاه مشق خوشنویس علاوه بر جزییات به کل اثر نیز می اندیشد - و پایان را در نظر می گیرد.

                               

 

 

17 - سیاه مشق های با تاکید

   در اینگونه سیاه مشق ها خوشنویس در نقطه ای از صفحه صفحه که ارزش خاصی به لحاظ دیدن دارد – کلمه ای را که مد نظر است می آورد و روی آن تاکید می کند – که این تاکید ممکن است با تکرار یا عدم تکرار یا درشت تر نوشتن انجام پذیرد.

 

18- سیاه مشق های تز یینی

 

در مواردی دیده شده است که سیاه مشق جای تذهیب را پر کرده است و دیگر به دید یک خط به آن نگاه نمی شود بلکه به دید پر کردن فضای خالی در دور قطعه محسوب می شود. که تا اندازه ای نیز اگر درست استفاده شود موفقیت ظاهر شده است.

 

19- سیاه مشق های بدون نقطه

 

 

در مجموعه سیاه مشقهایی که به یادگار مانده به نمونه هایی بر می خوریم که بدون نقطه نوشته شده اند و بعضا مشاهده می شود که فقط در حرف ( ن ) نقطه آورده شده است.

از نمونه های باقیمانده با آثار زیبایی از قدما آشنا می شویم که زیبایی خاصی را در ترکیب بندی کلی سیاه مشق موجب شده اند.

 

 

20- سیاه مشق های حاشیه ای

 

 

در قطعات خوشنویسی به مواردی بر می خوریم که به سیاه مشق به عنوان نقطه ای در حاشیه نگاه شده است. در مرکز اثر- قطعه ای درشت تر آورده شـده و در کناره ای از آن نیز چلـیـپا و کتابت تکرار شده و در حاشیه ای از کل اثر سیاه مشقی آورده شده که در درجات بعدی ارزشی قرار گرفته است. 

منبع:http://www.khoshnevisanshahriar.ir