گزارش مستند و مصور از نمایشگاه مفاخر استان اصفهان با عنوان فرش تا عرش در شهر استانبول ترکیه

گزارش مستند و مصور از نمایشگاه مفاخر استان اصفهان با عنوان فرش تا عرش در شهر استانبول ترکیه
به همراه مقاله ای از دکتر شهاب شهیدانی پیرامون خوشنویسی و قلمکار
.........
بسم الله الرحمن الرحیم

به گزارش سایت آثار هنرمندان ایران - عزیزی هنر ، دو هفته گذشته مرکز هنری جمال رشید­ری درمنطقه مرکزی شهر استانبول ترکیه در فضایی بالغ بر دوهزار متر مربع، شاهد نمایشگاهی از آثار هنرمندان ایران زمین بود. نمایشگاهی شامل یک بخش اصلی در هنر خوشنویسی کلاسیک و پنج بخش جانبی که شامل نگارگری و فیروزه کاری و فلزکاری و نقاشی روی گچ و فرش می شد. نمایشگاه از فرش تا عرش با رونمایی از مجموعه نفیس و فاخر خوشنویسی و قلمکار از شانزدهم لغایت بیست و یکم تیرماه ادامه داشت .
مراسم افتتاحیه این حرکت عظیم هنری و برون مرزی با حضور چند تن از مقامات و هنرمندان و بزرگ­ترین مجموعه­داران خوشنویسی ترکیه برگزارشد و بیش از ۱۴شبکه تلوزیونی بین المللی و ترک از قبیل ,CNN ,BBC ,TRT ,KANAL D ,AA , ON4 و بالغ بر ۲۳ خبرگزاری و روزنامه بین المللی و ترک و نیز بیش از ۱۰ خبرگزاری برتر ایرانی آن را پوشش کامل تصویری و خبری دادند.
این نمایشگاه حاصل تلاش مستمرّ سه­ ساله و کارگاهی اساتید و هنرمندان اصفهان و نیز تیم­های تخصصی رایزنی و فروش بخش بین­الملل مجتمع آفرینش­های هنری سلام بود و توانست الگویی از یک نمایشگاه فاخر هنر ایرانی را هم در زمینه نحوه برگزاری و هم در بخش فروش با عیاری بین­المللی و تخصصی اجرا نماید و به لطف حضرت حق رونقی افزون بر یک میلیون دلار برای اقتصاد هنر این سرزمین را رقم زند.
شاید درابتدای امر این سوال در ذهن هنرمندان و مخاطبان آثار هنری شکل بگیرد که با توجه به حضور آثاری از اساتید بزرگ و با سابقه این هنر در نمایشگاه­ها و حراج های روز دنیا چگونه این میزان فروش رقم خورد؟! حقیقت آنکه هنر غنی ایرانی_اسلامی از یکسو یا مورد تقلید و ستایش­های مکرّ­ر و بدون ثمره عملی و عینی قرار گرفته و یا به شکل موزه­ای از حیات معاصر و جهان امروز فاصله گرفته­است. راز اصلی موفقیت نمایشگاه از فرش تا عرش بیش از هر چیزی در توجه به حلقه مفقوده هنر ایرانی_ اسلامی یعنی بازیابی به روز و احیاء هوشمندانه هنرهای نفیس ایرانی _اسلامی با تکیه بر پشتوانه­های تاریخ هنر این مرز و بوم است. اگر به گذشته نه چندان دور نگاه کنیم مکتب سقاخانه (صرفنظر از چند و چون لفظ و نام آن) بازخوانی هوشمندانه­ای برای احیا و تولد دوباره گونه­ای از هنر ایرانی_ اسلامی و البته با شرایط روزگار ما شد؛ دامنه این امر فرخنده و مبارک به نقاشیخط این زبان قابل فهم و هنر شایسته احترام در روزگار ما کشیده شد. نمایشگاه از فرش تا عرش به ویژه بخش خوشنویسی آن با تکیه بر چنین رویکردهایی و حتی فراتر از آن پرداختن به دیگر جنبه­های پوشیده شده، و با هدف موفقیت بیشتر و مستمرّ در چشم اندازهای آتی و تولیدات فاخر هنری در آینده رقم خورد. کلید اصلی این موفقیت: تولد کارگاه­هنری با تأسی از کارگاه­های هنری تمدّن ایرانی_ اسلامی البته با رویکردی تازه و معاصر بود؛ در اینجا گروهی برای انجام یک رویداد هنری تأکید می­کنیم رویداد هنری نه فقط یک اثر یا آثار هنری، درگیر می­شوند. البته که شرط اساسی این فرایند، کار گروهی و تیمی است. در واقع هر یک از افراد گروه در کارگاه هنری تخصص خود را دارا می باشند. از پژوهش، تا تهیه بهترین مواد و مصالح و زبده­ترین هنرمندان برای اجرا.
قبل از هر چیزی باید اعتراف کنیم که حلقه مفقوده هنر اسلامی در روزگار ما کم­توجهی به معنای نظری و عملی کارگاه هنری است که در گذشته به آن کارگاه­های سلطنتی گفته می­شد و امروزه بخش مهمی از شاهکارهای هنری جهان اسلام و ایران مدیون این کارگاه های هنری است. در ایران دوره ایلخانی، تیموری، صفوی و حتی قاجار، در چنین کارگاه­هایی جاودانه­های هنر خوشنویسی و نگارگری و کتاب­آرایی خلق شده است. نظیر این امر را در جهان عربی یا در قلمرو ترکان عثمانی هم می­توان یافت. نگاهی به فهرست مشاغل موجود در این کارگاه ها و تخصص هریک ما را متوجه ارزش این امر و نیز مدیریت هنری در این کارگاه های هنری می کند. در این کارگاه ها فی­المثل تهیه و ساخت کاغذ سپس آهار و مهره زدن، جدول کشی، زرافشانی، خوشنویسی، تذهیب، تجلید و.... به تخصص جداگانه ای نیاز داشت و همه این عوامل در کنار هم تحت مدیریت هنری عالی انجام می گرفت. در کارگاه هنری مجموعه ای از هنرمندان به طور نزدیک و در کنار هم به خلق آثار می پرداختند. امروزه اگر چه بخشی از تخصص­های هنری به صورت صنعتی و مدرن پوشش داده شده اما واقعیت آنکه این موضوع باعث ایجاد فاصله در بین هنرها و هنرمندان شده است و اغلب هنرمندان با ریاضت و سختی همه امور فنی هنری را باید به دوش بکشند که ماحصل آن معایبی است که در تهیه و تدارک هریک از حلقه­های فرایند تولید اثر هنری پیدا می­شود و نتیجه کار هیچگاه ذوق و روان هنرمند را علیرغم تمام تلاش راضی نخواهد ساخت. بنابراین برای نخستین بار مقوله کارگاه هنری مورد بازخوانی نظری و عملی قرار گرفت در حقیقت در کارگاه هنری در معنایی که مورد نظر ماست، صرف خلق و اجرای مثلا خوشنویسی و نقاشیخط و امثالهم نبود در کارگاه هنری اولا باید شناخت درستی از پدیده­های هنری گذشته داشت و ثانیا به طریق مطمئنی میراث گذشته را بازخوانی و اجرای دوباره­ای کرد. این اجرا هم در سطح عوام و هم خواص می باشد در حقیقت خروجی کار باید برای ذهن و دل و چشم مخاطب شرقی آشنا و تازه و برای مخاطب غیر آشنا هیجان انگیز باشد.
...........
قبل از هر توضیح بیشتری، مطالعه پژوهش زیر از دکتر شهاب شهیدانی در مورد بخش خوشنویسی و قلمکار که بخش اصلی این نمایشگاه بود خالی از لطف نیست:
...........
خوشنویسی و قلمکار؛ از فرش تا عرش
اگر پرسند روش کار چیت­سازی چند احکام هست؟ بگو دوازده احکام هست، اول، آنکه هر صباح که برخیزد از علم شریعت و طریقت و حقیقت باخبر باشد؛ تا اسم استادی بر او مسلم باشد....(رساله فتوّتنامه چیت­سازان)
 ...........
تاریخچه:
     قلمکاری یا چیت­سازی به پارچه­هایی گفته می­شود که با استفاده از نقاشی و قالب و مهر بر روی آن، تهیه می­شود. قلمکاری را چیت­سازی یا چیت­گری و قلمکار­ساز را نیز چیت­ساز گفته­اند. هنر قلمکاری یا چیت­سازی از گذشته­های باستان در شرق و ازجمله ایران، ترکیه و هند رواج داشت؛ در ایران، گذشته از آثار کهن و باستانی، شواهدی از هنر منقوش کردن و نقوش­ چاپی برای بافته­های پنبه­ای، کتانی و ابریشمی در قرون نخستین اسلامی وجود دارد اما این هنر از دوره مغولان روند رو به­رشدی یافت و سپس در عصر صفویان به اوج رسید و از همین دوره به تقریب شیوه قالب­زنی برروی پارچه قلمکار رایج شد که در کنار نقاشی برروی پارچه انجام می­گرفت و منجر به سرعت بیشتری در تولید پارچه­های قلمکار شد. استفاده از قالب­های قلمکار، حرفه­ای را نیز به­نام قالب­تراشی به­وجود آورد که کاری سخت ظریف و پُرمشقّت بود. اصولاً فرایند تولید پاچه قلمکار از ابتدا تا انتها امری پیچیده و ظریفی بود که مهارت در ساخت رنگ­های طبیعی، بهینه­سازی پارچه، ذوق و سلیقه قالب­تراش و قالب­کوب را شامل می­گردید. رنگ­های به­کار رفته در قلمکاری بسته به جنس و نوع سفارش در همه حال گیاهی بود. رونق این هنر در عصر صفویان به ویژه در اصفهان سیّاحان اروپایی را به تحسین و تعجب واداشته بود. این هنر در عصر صفوی هم به شکل پارچه­های گرانقیمت جهت شاه و اشراف و هم در نوع کاربرد عمومی رواج یافت. پس از صفویه، زوال تدریجی هنر قلمکاری آغاز شد و اگرچه همچنان تا نیمه عصر قاجار( سده نوزدهم میلادی) رواج داشت پس از آن به­واسطه رواج پارچه­های اروپایی ارزان و بی­کیفیت این هنر رو به انحطاط رفت. در دوره­ای از اواسط دهه 1960­م در اصفهان حرکتی برای احیاء هنر قلمکار آغاز گردید که تا حدودی موفق بود اگرچه دوامی نیافت. با وجود آنکه این هنر زیبا در شهرهای مختلف ایران به­کار گرفته می­شد اما علیرغم افت و خیز هنر قلمکاری در دوره­های مختلف تاریخی، قلمکار اصفهان همواره از نفاست و اعتبار بالایی برخوردار بوده­است و این شهر هیچ گاه از هنر قلمکار خالی نشد.
...........
نقوش قلمکار:
از قدیم چاپ روی پارچه (باسمه) با دو عنصر نقش و خط همراه بود. انواعی از نقوش گیاهی و اسلیمی همچون ترنج، گل و بوته، سرو، ... و حیوانی و شکارگاهی نظیر آهو، طاووس و شیر،... وقایع و رخدادها و نمادهای مذهبی به خصوص وقایع کربلا (که زمینه­ای برای مراسم پرده خوانی و تعزیه در نقاشی مکتب قهوه­خانه­ای ایران شد)، شمایل ائمّه اطهار(ع) و داستان­های حماسی شاهنامه، داستان­های بزمی و عاشقانه همچون لیلی و مجنون، یوسف و زلیخا، خسرو و شیرین یا تصاویر تخیّلی از شمایل بزرگان علم و ادب همچون خیّام، حافظ و ابن­سینا که توسط نقاش با قلم­مو بر روی پارچه آفریده می­شد. در مورد اصفهان بناهایی چون عالی­قاپو، پل­خواجو، سی و سه­ پل نیز از جمله نقوش و تصاویر پارچه­های قلمکار بودند. نقوش قلمکاری در ایران البته با دیگر نقوش در قالی و معماری قرابت دارد و تکرار خطوط و نقوش در هنر قلمکاری همچون هنر آیه­نگاری و قاب­بندی در کتیبه­ها و نقوشِ معماری اسلامی است. بیش از 200 نوع نقش قالبی مورد استفاده قلمکاران بوده است، از این رو پارچه­های قلمکار را می­توان در شمار بوم­های سنتی نیز به­شمار آورد.
این پارچه­ها به لحاظ معانی نقوش و رنگ­هایی که روی آنها چاپ می­شد، جلوه­ای از عرش را تداعی می­کرد و از سوی دیگر حضور آنها در حیات مادی ایرانیان نیز ملموس بوده و از آن به­عنوان سفره، سجاده، پرده، خیمه، لباس، کیف، رومیزی و تزیین دکوراسیون تا به امروز استفاده می­شود. پارچه­هایی چون کرباس،کتان، متقال و حریر از پارچه­هایی بودند که قلمکار و قلمکارسازی روی آنها انجام می­شد اما امروز از پارچه­های پنبه­ای، ابریشم مصنوعی و حتی چلوار، تترون و امثالهم استفاده می­شود.
خوشنویسی در قلمکار:
وجه مهم دیگر پارچه­های قلمکار، کتیبه­هایی بود که بر آنها نقش می­بست، بیشتر آنها به خط نستعلیق بود که همخوانی زیبایی با نقوش قلمکار داشت. کتیبه­ها عمدتاً در حاشیه قرار داشتند و به­صورت تکرار، با مضامین عاشورایی و اشعاری از شاعر بزرگ مرثیه­سرا، محتشم­کاشانی(۹۰۵ - ۹۹۶ ه.ق/1500-1588م ) و بنا به دیگر خصوصیات طرح و کاربرد پارچه، ابیاتی از سایر شعرای بزرگ ایران و یا در نوع پارچه­های قلمکار سُفره، ابیاتی در مدح پروردگار و شکر نعمت­ها­ی او نوشته می­شد. همچنین از خطوط نسخ و کوفی نیز به درجه­ای کمتر در کتیبه­های قلمکار استفاده شده­است.
در قلمکاری، نقوش از ظرافت وتنوّع بیشری نسبت به خطوط برخورداراست و در حقیقت داستان خوشنویسی بر روی پارچه قلمکار در برابر نقوش فراوان و تزئینی ناتمام ماند و محدودیت­های خاص در تجربه­اندوزی جهت آماده­سازی پارچه به­مثابه اسبابی از کتابت و خوشنویسی و نیز مطابقت با پدیده­های بعدی همچون نقاشیخط به غفلت رفت.
وسوسه خوشنویسان، همواره نگارش زیبا بر روی هر زمینه و بستری، به­مثابه شیئی چون کاغذ است؛ اینکه جهان چون صفحه­ و سفره­ای قلمکار، گشوده شده و آماده برای خوشنویسی باشد وسوسه هنرمندانه خوشنویس است. این تخیّل نابِ خوشنویسان گاه در نوع خوشنویسی بر برگ درخت یا اشیاء غیر متعارف به گونه تفنّنی جلوه می­نمود اما تکافوی دست و ذهن خلّاق و پیوسته در حال نوشتن خوشنویس را نمی­داد. در سطوح و بسترهای دیگری چون سنگ، گچ، فلز یا قالی، اجرای خوشنویسی بر عهده حجّار و گچکار، قلمزن یا بافنده بود و در همه این احوال خوشنویس پس از نوشتن اثر، نظاره­گر و چشم انتظار دستان هنرمندان دیگر در فرایند اتمام کارش بود. دلهره­ای پیوسته بر ذهن و دل خوشنویس که امیدوار باشد همچون عیار خط، اجرا نیز در نهایت استادی باشد...ماحصل کار شیئی سنگین و گاه دست نیافتنی و غیر قابل لمس بود که عمدتاً در قالب کتیبه­ها جلوه می­نمود. نگارش مستقیم بر روی پارچه در نزد خوشنویسان ناشناخته نبود که برخی از خطوط در قالب طوماری بر پارچه­های کم­عرض مشتمل بر آیات قرانی، ادعیه و اشعار؛ غالباً با قلم کتابت یا مشقی، خوشنویسی می­شد. این امر مستلزم زیرسازی پارچه جهت نوشتن بود و اگرچه با احتساب حجم بالای خوشنویسی بر صفحات کاغذین، خود نوعی تفنّن بود اما هیچگاه کاربرد عمومی نیافت. در سطوح دیگر از جمله در بوم­های سنّتی برای نگارگری و پاپیه ماشه، غالباً با استفاده از زیرسازی موادی چون روغن کمان همراه بود که نوشتن خطوط را با قلم موی نقاشی میسّر می­کرد.
با این وجود به­نظر می­رسید که آرزوی خوشنویسی کردن بر زمینه پارچه و بوم به­گونه­ای که دست و اراده خوشنویس مستقیم و بی­واسطه درگیر باشد، بیشتر از مواد و مصالح دیگر (جز از کاغذ) بود. ارتباط بصری با پارچه، وسوسه در دست گرفتن و لمس آن در حالی که مزیّن به خط و نقش باشد، کاربرد عمومی آن همراه با استفاده­های مذهبی و معنوی و حضور آیات قرآنی، پارچه­های قلمکار را از زمین فرش تا آسمان عرش قابل استفاده هنرمند می­نمود؛
بوم نقاشی برآمده از غرب، لوح سفید و نامفهومی است که هویّت خود را تازه در دستان هنرمند می­یافت اما بوم قلمکار، با رنگ­آمیزهای ترنج، حاشیه و لچک، هویّت از پیش تعریف شده­ای دارد که با معیارهای زیبا شناختی خوشنویسی سنخیّت داشته و مقدمات لازم را برای خلق اثری متعالی فراهم می­کرد.
جهان کنونی به­ویژه در حوزه خاورمیانه، درحال بازاندیشی و بازخوانی دوره تمام یا ناتمام مدرن خود است. آنچه از میراث غنی گذشته برجای مانده، مادامی که در فرایندی تلفیقی با مقتضیات عصر مدرن قرار نگیرد امکان حیات را از خود سلب می­کند. هنر ناب و برگرفته از تاریخ خاورمیانه در هر کجایی از این جغرافیا عرض اندام کند باید بر پایه­های درست خود و در ارتباط با آنچه از پیوستگی فرهنگی خاورمیانه برآمده باشد، رقم خورد. در حوزه خوشنویسی فرقی ندارد جهان ایران، سپهر عربی یا قلمرو ترک؛ همگی در امتزاجی به هم پیوسته و آگاه از یکدیگراند اما کشف و بازنمود تازه این میراث غنی با مواد و مصالحی که بوی جغرافیا و هویت خاورمیانه را بدهد دست­کم در جهان امروز که سیطره سنگین و ستبر هنر غربی برای هویت­های هنری دیگر به­سختی جا باز می­کند، رسالتی آگاهانه و امیدوار کننده است. باید پذیرفت که هر گونه خلّاقیت در این روند بسیار دشوار و خطرناک است. اگر چه در فرصت­ها و فضاهای پیش­آمده در قلمروی چون ایران بخشی از حق هنر خاورمیانه بازپس گرفته شده اما حفظ و ارائه ارزش­های بصری خوشنویسی اسلامی این مهمترین هنر مسلمانان، با سنّت پویای نهفته در آن، با استفاده از مواد و مصالح جدید، محتاج دقت، پشتکاری و صبوری بیشتری است و این امر تلاش دسته­جمعی هنرمندان و اندیشمندان و حامیان دولتی و خصوصی در خاورمیانه را می­طلبد. حلقه مفقوده­ای از تلاقی و تکامل مولّفه­های سنّت و عناصر مدرن و سرآغازی برای وسوسه­های دیگر در راستای امکان اجرای خوشنویسی و نقاشیخط با مواد و مصالحی از جنس تاریخ و فرهنگ خود خوشنویسی در این میان است که باید کشف و به­کار گرفته شود. این امر، باید فعلی اندیشیده شده باشد و هنرمند خوشنویس مدام در رفت و آمد هوشمندانه­ای بین عناصر مادی و معنوی حال و گذشته قرار گیرد تا عطر طراوت و تازگی آثارش همه جا را پُر کند...

راه رفته:
در قاموس خوشنویسی، عزلت و انزوا پذیرفتنی و گاه از جنس ضرورت است اما این امر با برخی مقتضیات دنیای کنونی ظاهراً همخوانی ندارد اما چنان نیست که هنرمندان رشد یافته در سنّت، خود را هر روزه گرفتار هجمه­های نمایشگاه یا ارائه اثر کنند. درنگی طولانی و اندیشیده شده لازم است تا ایده­ها و راه­های تازه کشف شده را به ثبات و پختگی برساند از این رو هنرمندان این آثار، طی چند سال کار مداوم و آزمون و خطای مکرّر در زمینه شناخت و کاربرد مواد و مصالح بوم سنتی، راه­های لازم در باره میزان تراکم، کیفیت، رنگ، زیرسازی، انتخاب و چاپ نقوش و سایر عناصر مهم در بوم سازی سنّتی پارچه را طی کردند. انتخاب پارچه، عنصری که مورد توجه عام و خاص است، هوشمندانه بود؛ چنین چیزی امکان تلاقی نگاه عام و خاص و کاربری آثار خلق شده را در تمام سطوح جامعه فراهم می­کند؛ خصوصاً که این پارچه از جنس قلمکار است. از سوی دیگر مواد و مصالح خوشنویسی نیز تلفیقی از عناصر سنّتی و مدرن را موجب شد. بوم قلمکار، قلم کتیبه و مرکب مخصوص و ساخته شده، همگی در یک تجربه آهسته و پیوسته بدون آنکه از ظرافت­های خوشنویسی فاصله آشکاری بگیرد، آماده شد. این بوم تازه هم هویّت داشت و هم آرزوی دست نیافتنی خوشنویس برای بداهه­نویسی در قلم نستعلیق و ثلث، اجرای کشیده و مدّات تا حد دانگ کتیبه و انجام قالبی مهیّج به­نام سیاه مشق را بر روی جنس پارچه فراهم می­نمود. آمیزه­ای از ابزاری اندیشیده شده و به تکامل رسیده و ذهن متمرکز و دستان پُر قدرت خوشنویس، مرکب­های باثبات سنتی که برخی از آنها در فرایندی چند ساله به تأیید و اطمینان رسید همراه با مرکب و مواد و مدیوم­های مدرن.
در باب کتیبه نویسی
"اجلّ قلمک نوره­کم انورالله عزوجل (قلم خود را جلّی کن تا همچو نور خدای عزّوجل روشن باشد)" ( رساله رسم الخط، مجنون رفیقی هروی)­
کتیبه­ نویسی اسلامی همچون خود خوشنویسی ریشه در قرآن دارد و از ظرفیت­های متعالی کلام خدا ناشی می­شود. کتیبه­نویسی محل وصال حماسه­نویسی قلم و شکوه معنوی قرآن است؛ کتابی که علیرغم باطن تودرتو و رمز گونه­اش به آشکارترین بیان برای تمام عالمیان نازل شده است. رسالت کتیبه­نویسی در اقلام شناخته شده، اعلان عمومی و آشکارگی کلام خدا در معماری و سایر اشیا و لوازم ضروری بود. به­نظر می­رسد که اقلام خوشنویسی اسلامی از همان آغاز برای وضوح، تصریح و عظمت بخشی به آیات نورانی کلام خدا به­کار می­رفت و این امر در کتیبه­نویسی تأثیر بسزایی داشت. کلام خدا قرار نبود که ­صورتی از سحر و اوراد و طلسمی باشد که فقط برای خواص و دور از چشم به­صورت پنهانی خوانده شود. چنین ویژگی قرآن، مستقیماً در خوشنویسی از اقلام جلّی تا کتیبه­نویسی موثر واقع شد. اقلام کوفی،محقق، ریحان، ثلث و نستعلیق همگی از این خصیصه عظیم بهره مندند.
عبدالکریم سمعانی(قرن ششم هجری/ دهم میلادی) از قول حکمای عربِ صدر اسلام آورده است: پسندیده است که کاتب خط را درشت و کلفت بنویسد و از خط ریز بپرهیزد زیرا بهترین خط ، خط درشت و واضح است. در زبان فارسی از قدیمی ترین منابعی که در باب کتیبه و کتیبه نگاری در دست است" تحفه المحبین "اثر یعقوب ابن سراج شیرازی است که در سال 858ق/1454م تالیف نمود. در این رساله صریحاً از ادوات و اسباب کتیبه نویسی سخن رانده شده است : قلم کتابه را چهار شق است ( چهار فاق ) و بعینه سر آن مشابه دندانه شانه است و پهن­تر از قامت آن و در حال کتابت(خوشنویس) ناچار است از آنکه به پاره ای سالو (نمد) پیچند و سالو بر سر قلم به ابریشم محکم کنند تا کاغذ کتابه در زیر قلم پاره نشود و به آسانی توان نوشت...
در عرف خوشنویسان، قلم کتیبه به قلمی که بلافاصله پس از قلم جلّی (تقریبا 1.5 سانت و اغلب 2 سانت به بالا) شروع و تا هر اندازه­ای که خوشنویس قادر به اجرای آن باشد،گفته می­شود. این قلم هم قابل اطلاق به خوشنویسی در اوراق و صفحات بزرگ(نظیر مجموعه حاضر) و هم ناظر به کتیبه­نویسی در نوع معماری آن می­باشد. برخلاف اجرای خطوط از قلم غبار تا جلّی، خوشنویس در مقام کتیبه­نویسی باید از حافظه قوی خود در اجرای حروف یاری جوید در حالی­که در دانگ پایین­تر حرکت و ظرفیت دست خوشنویس وی را بیشتر یاری می­دهد و اجرا تحت ضابطه و قانونمندی بیشتری قرار دارد، در کتیبه­نویسی حفظ این اصول و قواعد که در دانگ پایین راحت الاجراتر است بسیار مشکل می­گردد و لذا کتیبه­نویس باید از هوش و حواس و خاطر جمعی بسیاری برخوردار گردد تا بتواند زیبایی­های خوشنویسی در دانگ پایین را در کتیبه­نویسی پیاده نماید. مهارت واقعی نه تظاهری در کتیبه­نویسی، شناخت صحیح و اجرای درست مفردات، ترکیب مناسب،کادربندی و دانگ انتخابی قلم همگی از معیارهای لازم در امر کتیبه­نویسی است. در واقع آنچه در یک کتیبه، گاه ساده به­چشم می­آید ماحصل درک دشواری­ها و پیچیدگی­های فنّی خوشنویسی، استفاده از رنگ­های متناسب و مخصوصاً حُسن ترکیب است. در کتیبه­نویسی از نوع استادانه، تلاش برای ارائه زیبایی اثر در اوج است و بی­شک همه اینها در بستری از معنویت و فرهنگ اسلامی و توجه وافر به خوشنویسی می­روید. کتیبه­نویسی نیاز به مهارت وتمرکز فوق العاده­ای دارد و لذا کتیبه­نویس با چشمانی کاملاً باز باید هنرنمایی کند و ابتدا، میانه و انتهای اثر در ذهن و انگشتان وی جاری باشد. ضرورت بازخوانی کتیبه­نویسی این میراث عظیم در اقلام مختلف نستعلیق و ثلث با تلفیق عناصر و شیوه­های اجرای قدیم و جدید از ویژگی­های آثار نفیس ارائه شده در این مجموعه است.
...........
جادوی نستعلیق در آثار استاد امید گنجعلی:
ظرافت نستعلیق در خوشنویسی اسلامی بی­نیاز از تعریف است و این قلم جایگاه بی­مانندی در هنر ایران اسلامی دارد. در گذشته استفاده از قلم نستعلیق در کتیبه، عمدتاً کاربردی معماری­گونه داشت اما به تدریج و به­خصوص در تحوّلات چند دهه اخیر به عرصه کاغذ و بوم نیز کشیده شد با این وجود عرصه­های دیگر قلم کتیبه­نویسی در هنرهای صناعی همچنان نامکشوف بود. پرداختن به سهم پارچه قلمکار با همنشینی قلم نستعلیق اتفاق تازه و مبارکی باید تلقی شود؛ خصوصاً اسلیمی­ها و نقوش پارچه قلمکار با منحنی پنهان نستعلیق در قرابت معناگونه­ای قرار دارد.
امید گنجعلی هنرمند نستعلیق­نگار و ایده­ پرداز جسور این مجموعه، این ابتکار تازه­ را رقم زد و پس از درنگی طولانی و عزلتی حساب شده در وادی خوشنویسی و نقاشیخط و تامّل و تجربه در انواع پارچه­های قلمکار، مسیر کاربردی کردن آن را همچون بستری مناسب برای خوشنویسی و نقاشیخط پیمود و کیفیت نوشتن بر پارچه و انتخاب دانگ قلم و تلفیق مواد و مصالح سنّتی و مدرن را آزمود تا آنچه فراهم گردد، راه نوینی برای هنرمندان خوشنویس تلقی شود.
...........
آثار خلق شده در قلم نستعلیق این مجموعه، در قالب قطعه­ نویسی،سیاه مشق و مورّب­نویسی با قلم کتیبه­ای است. ترکیبات تازه و اتصالات نامتعارف اما ظریف در خطوط اجرا شده نستعلیق، مرکب­برداری هوشمندانه، استفاده از تضاد تیره و روشنایی در روند خوشنویسی حروف، اجرای مفردات و کلمات دو حرفی در زمینه پارچه قلمکار، بهره­مندی از سیاه مشق، مناسب نویسی در ترکیب احسن و انتخاب آیات قرآن، اسماء­الله و اشعار عرفانی به ویژه از حضرت مولانا، از ویژگی­های این آثار است. بداهه­نویسی در نستعلیق برخلاف پاره­ای از اقلام خوشنویسی اسلامی امری دشوار و در قالب کتیبه­نویسی دشوارتر است. بخش مهمی از زیبایی­های قلم نستعلیق نیازمند حضور موثر و بازتاب ظریف انگشتان خوشنویس در پیوند قلم، مرکب و بستر نوشتاری است و لذا عرصه برای قالب و کلیشه و اتودهای مکرّر تنگ است. اینجا خوشنویس بی­پروا باید کاری را انجام دهد که گذشتگان در نمونه­های بسیار متعالی خود با بداهه نویسی ناب انجام می­دادند. دریافت و اجرای این تجربه از یاد رفته، کیفیت آثار را به­گونه­ای رقم می­زند که با حسابگری­های خشک و تکنولوژی­وار امروزه متفاوت است. شاهکار این مجموعه از نستعلیق اجرای سوره حمد، این آغازگر پُربرکت کلام خداوندی است. که خوشنویسان دوره­های قبل هریک به فراخور توان و استعداد و استمداد از خداوند جمیل، اجرای این سوره را افتخاری برای خود تلقی کرده­اند راز این توجه و اهمیّت در ماندگاری کلام خداوندی و کاربرد فراوان و ذکر هر روزه مومنان با این سوره مبارکه است که هنرمند را به جاودانگی و ترکیب احسن وادار می­کند...
شکوه قلم ثلث در آثار استاد محسن سلیمانی:
...........
این قلم لطیف، روحانی و در عین حال پرعظمت، همچون خط کوفی از هنگام تولّد و بالیدنش کاربردهای بسیار متنوّعی در تاریخ خوشنویسی اسلامی از کتابت قرآن تا کتیبه­نویسی و هنرهای صناعی یافت. با وجود آنکه قلم ثلث، محقق و ریحانی از حیث کثرت، شیوه و تنوّع به فراوانی خط کوفی نرسید اما هر جا که این قلم به­کار رفت، احساس ستایش و احترام قلبی مخاطب را برمی­انگیخت که اشارتی به عظمت قرآن و روایات دینی بود، قلم ثلث، خواه زمانی که فارغ از اِعراب گذاری و یا هنگامی که با ِاعراب همراه باشد، چیزی از عظمت­اش کاسته نمی­شود. مفردات و ترکیبات قلم ثلث چنانکه در مجموعه حاضر نیز به­چشم می­آید وجهی مسلّم و قاطع از لسان قرآن است که در نهایت وضوح و بی­شک و ریب، با لحنی حماسی و مقتدرانه از حقیقت کلام خداوندی خبر می­دهد؛ نزول و صعود قدسی حروف در ثلث که از محتوای کلام­الله ناشی می­گردد با شأن نزولی آیات قرآن و صعود کلمات طیّبه به آسمان برابری می­کند؛ گویی این واژه­ها برای فهم بشر نازل شده و سپس در مسیر تعالی وی عروج می­کند، از آن­رو حتی نقوش و عناصر تزئینی دراین راستا مغلوب جلوه­های بصری ثلث می­شوند و هیچ­گاه از جهت بزرگی و عظمت نمی­توانند بر آن پیشی گیرند. تناسب فرم و فیگور نوشته­ها و هم­سنخی ظاهر نوشته­ها با محتوی و باطن، از جمله ویژگی های قلم ثلث در آثار ارائه شده است. با آنکه حوزه­های مهم جهان اسلام در قلم ثلث رقابت فشرده­ای داشتند نهایتاً این خوشنویسان جهان عرب و ترک بودند که اعتلاء این قلم را باعث شدند. با اینحال روند مضاعف و پیوسته ترکیب و کلیشه­نویسی در کتیبه­های ثلث، بداهه نویسی­های گذشتگان را در ثلث نویسی به بوته فراموشی سپرد. ضرورت توجه و احیای مجدّد برخی از مولّفه­های ثلث­نویسی در حوزه­های مختلف جهان اسلام با رویکردهای نوین در عرصه نقاشیخط، مواد و مصالح جدید و بر بستر بوم سنّتی همچنان راه تازه­ای است که فراروی همگان قرار دارد؛ با وجود آنکه در خط ثلث ترکیبات متنوّع و نامحدودی وجود دارد اما شیوه­ها و سبک­های قدیم و جدید ثلث در جغرافیای جهان اسلام همچنان نیازمند بازخوانی است. از چگونگی نقطه­گذاری و سنجش میزان­الحروف تا نوع اجرا، ترکیب، مرکب­برداری، خلوت و جلوت نویسی و یا آداب قطعه و سیاه­مشق­نویسی در ثلث. اصرار بر یک­گونه­نویسی و طرد یا بی­اعتنایی و حتی غفلت از شیوه­های دیگر خوشنویسی در قلم ثلث، ما را از جاذبه­های متنوّع این میراث عظیم، مشترک و همگانی جهان اسلام بی­بهره می­کند. از این رو برخی تفاوت­ها در آثار ثلث یا ثلث ریحانی این مجموعه با شیوه­ها و مولّفه­های شناخته شده موجود به­چشم می­آید که در جای خود نوعی انتخاب آگاهانه و هوشمندانه بوده است. در آثار محسن سلیمانی، ثلث، ریحان و محقق با روش­های دیگری چون فی­البداهه­نویسی، استفاده از تلفیق شیوه ثلث ایرانی، عربی و ترکی، به­چشم می­آید. این راه­نرفته در تجربه نخست خود با جسارت اما تفکّری عمیق همراه بود تا ضمن آنکه اثر خلق شده از معیارهای متعارف ثلث­نویسی خارج نشود در تلفیق مواد و مصالح سنّتی و مدرن انواع دیگری از ثلث نویسی را نیز به­وجود آورد. در هر حال شیوه­های ثلث­نویسی ترک و یا ایرانی به­نحو محتاطانه و آرامی در این آثار به­کار گرفته شد. مورّب نویسی و درهم­نویسی برخی آثار در خلوت و جلوتی شدید و با ترکیب بسیار فشرده و درهم و تودرتو همچون بافته­های فرش آفریده شد...؛
...........
خط ثلث در قالب کتیبه­ صلابت و استحکام داشته و خیلی رشید و رعناست در ثلث ترکیبی و لوحه­نویسی اساس بر چینش و ترتیب زیبای حروف است و مستلزم آن­است که حروف در یک جا مجتمع نشده و در جای دیگر به­صورت خالی و سبک خود را نشان دهند و نکویی ترتیب حروف در این نوع ثلث آن­است که کلمات و حروف و نقطه­ها در جاهایی که لازم است به­کار گرفته شوند برخی از لوحه­نویسی­های این مجموعه با توجه به چنین ظرفیتی در قلم ثلث پدیدار شده­است. قلم ثلث کاملاً هندسی و نظام یافته است؛ مخصوصاً در کتیبه­نگاری که مستلزم چیدمان بجا و هندسی حروف و جملات است. تلاش شده تا در آثار خلق شده به قلم ثلث، این ویژگی ها نیز رعایت شود چه از نوع ترکیبی یا هندسی و نیز بداهه نویسی که شیوه­ای متروک شده است. بی­شک جاذبه گرافیکی و بصری قلم ثلث و تناسب آن در جایگیری در کادرها و اندازه­های مختلف و قدرت انبساط و انقباض آن در ترکیب، خوشنویس این مجموعه را در آثار دیگرش یاری رسانده است و از این رو تنوّع مثال زدنی در این آثار رائه شده وجود دارد. موسیقی پنهان در کتیبه­­نویسی ثلث محسن سلیمانی با اجراهای مختلف و ترکیبات چشم­نواز آن با ریتم و سلیقه و ترکیب­بندی مناسب خوشنویس و با اقلام ثلث و ریحانی و نزدیک به محقق تغییر می­کند و لذّت بصری فوق­العاده ای به مخاطب می­بخشد...
...........
سخن آخر؛ حامیان هنر:
از گذشته های دور حامیان هنر در خاورمیانه غالباً در راستای پاسداشت انواع مختلفی از هنر دینی و کلام الله، معماری و ادبیات عرفانی و آفریده­هایی که گاه جنبه کاربردی و تزئینی در زندگی عمومی مردم داشتند، فعالیت می­کردند. هنر مدرن اگرچه در پیچ و تاب نگارخانه­ها و گالری­ها و کلکسیونرهای مختلف رشد و نموّ یافت، هنوز ضرورت سایه حامیان هنر که آگاهانه مجموعه­ای را گرد هم­آورند که هنر متعالی اسلامی را تعریف کند و ضمن تعامل با هنر معاصر وجوه تاریخی و معنوی گذشته را نیز دارا باشد احساس می­شود. حامیان چنین هنری(از جمله در قلمرو خوشنویسی) همواره به چیزی می­اندیشند که در زندگی عام و خاص مورد استفاده قرار گیرد و در این مجموعه، انتخاب پارچه قلمکار و هنر خوشنویسی با هویّت معنوی ناب و قابل پذیرش در همین راستاست. حامیان جدید هنر خوشنویسی نباید تنها به یُمن دارایی و توانایی در انجام کار شناخته شوند بلکه نوع حمایت آنها از این هنر باید آگاهانه و مبتنی بر قواعد و جوهره هنر اسلامی در جهان معاصر باشد. این سخن البته به منزله تقابل و مخالفت با هر نوع هنر دیگر نیست بلکه در راستای توجه و اهمیّت ذات غنی و تمام نشدنی خوشنویسی اسلامی است. با وجود آنکه اغلب آثار در حوزه وسیع خوشنویسی مورد احترام و حمایت قرار می­گیرند اما عیار اغلب آنها تفاوت­های چشمگیری دارد و گاه برای مخاطب جان آگاه به هنر خوشنویسی مایه تعجب و دلزدگی است. در این خصوص تحوّلات شتاب آلود نقاشیخط مویّد مطلب است. در چنین اوضاعی وظیفه اصلی حامیان هنر حمایت بدون تعصّب از گونه­های به کمال رسیده و منسجم خوشنویسی است که در فرایندی اندیشیده شده در هر قلمرو مکانی خواه در خوشنویسی سنتی یا نقاشیخط آفریده شده­است. فراتر از این، پیش بینی و آینده­نگری در خصوص آثاری است که همچون کودکی پاک در حال تولّد و بالیدن است. این امر با آگاهی و شهود واقعی حامیان هنر معنا می یابد که نبض حیات هنری را نه با فرصت طلبی که با جان و روانی آگاه و زلال دریابند...  
...........
با عنایت به نوشته ­های فوق در توضیح آثار خلق شده و توجه پژوهشی در باب اهمیت این رویداد منحصر به فرد، باید خاطر نشان کرد زیارت آیات و متون آسمانی و اسماء الله که در مجموعه از فرش تا عرش نگاشته شده، از نزدیک لطف و شوری مضاعف دارد. انشاالله بخش خوشنویسی مجموعه فوق با رونمایی و ارایه آثاری جدید و منحصر به فرد از بیستم لغایت سی ­ام مردادماه سال جاری جهت بازدید و خرید متخصصان و علاقه­ مندان عزیز هموطن در گالری فرهنگسرای نیاوران تهران به نمایش در خواهد آمد.

......

......

......

......

......